МАРХ

Скопски урбанизам (2): Небулози против јавниот интерес

27.11.2020 • Истражување Став Урбанизам

Улогата на урбанистичките планови е да го менаџираат градскиот простор и да ги балансираат јавните и приватните интереси што се преплетуваат околу него. Но доколку ја погледнеме моменталната состојба во Скопје, воочуваме дека вагата веќе подолго време не натежнува кон граѓаните.

Сите детални урбанистички планови ја цртаат истата слика: приоритет на приватната сопственост и минимален процент на градска инфраструктура, јавен простор и зеленило. Деградацијата на овие витални функции значи и деградација на квалитетот на живеење во градот. Без нив, градот ќе стане вистинска бетонска џунгла и наш урбан затвор.

За жал, низата небулози во нашето општество го претвораат ова црно сценарио во реалност во многу делови од градот. Но каде, всушност, „лежи зајакот“? Кои се главните проблеми што го мачат скопскиот урбанизам?

Во потрагата по одговори ни помогна професорот Влатко П. Коробар, од Катедрата за урбанизам при Архитектонскиот факултет во Скопје, со кого разговаравме за главните проблеми во планирањето на градскиот простор.

Несогласување меѓу урбанистичките планови

Деталниот урбанистички план, како план од понизок степен, не смее да отстапува од одредбите предвидени со повисокиот – генералниот урбанистички план (ГУП). Станува збор за параметри како:

• големина на територијата зафатена со одредена намена;
• интензитет на изграденост на просторот;
• просечна висина;
• број на жители;
• посредни и компатибилни намени, итн.

Сепак, во многу примери се случува токму спротивното. Во Општината Центар стручната ревизија откри дека 32 од вкупно 33-те ДУП-ови не се во согласност со ГУП на Град Скопје. Меѓу нив спаѓа и контраверзниот ДУП Ц 08, којшто беше изгласан уште во 2012 година за време на мандатот на градоначалникот Владимир Тодоровиќ. Планот беше тема на низа критики бидејќи предвидува изведба на облакодери на локацијата спроти хотелот „Холидеј Ин“.

Минатата година, платформата „Здравјето пред профитот“ објави анализа како овој план ги надминува речиси сите клучни параметри од ГУП.

Графички приказ на несогласувањата помеѓу ДУП Ц 08, 2012 и ГУП на Град Скопје, 2012-2022

Штом планот се косел со одредбите од повисокиот урбанистички план, тој воопшто не смеел да биде донесен. Тоа значи дека сите актери во овој процес ги прекршиле начелата на урбанистичко планирање; започнувајќи од планерите, комисиите за урбанизам во Општината, стручните ревизори, Советот на Општината, градоначалникот и тогашното Министерство за транспорт и врски.

Бидејќи урбанистичкото планирање и уредувањето на просторот се една од клучните ингеренции на локалната самоуправа, Советот на Општината не би смеел да донесе таков план, а градоначалникот не би смеел да го потпише. Тоа што, и покрај овие контролни механизми, кај нас се случува неусогласеност на некои детални урбанистички планови со одредбите од генералниот урбанистички план е последица на недоследното спроведување на законските решенија, што за жал не е состојба само во сферата на планирање и уредување на просторот, вели професорот Коробар.

Но, што сега, со ваков погрешен но важечки план? Според законот, тој мора да остане на сила сѐ додека за истата локација не се донесе нов ДУП, а доколку се потсетиме на минатата објава, тоа е прилично долга и комплексна постапка. Затоа инвеститорите се на „готовс“, проектите се цртаат, а единственото нешто што ја спречува изведбата на овие облакодери е мораториумот во Општина Центар.

Приказната продолжува и со процесот на изработка на новиот ДУП. Порталот „360 степени“ објави истражување кое открива дека Општина Центар ја ангажираше истата планерска фирма која го изработи стариот план повторно да го изработи новиот ДУП, и тоа со рекордно ниска цена за 1 денар по квадратен метар. Овој нов план ќе ја одреди судбината на веројатно најактуелното парче слободен простор во целиот град.

Влијанија во процесот на планирање

Наспроти административната постапката за носење на деталните урбанистички планови од страна  на институциите, процесот на урбан развој изгледа прилично различно за самите инвеститори.

Како пример ќе го разгледаме ДУП за локацијата на поранешната фабрика „Треска“, која исто така се наоѓа во центарот на Скопје. За овој план, тимот на „360 степени“ објави уште едно истражување кое укажува на поврзаноста на планерската компанија и сопственикот на поголемиот број парцели.

Тек на настани околу урбанистичкиот развој на локацијата на поранешната фабрика Треска

Дури и ако ги игнорираме сомнежите за поврзаност помеѓу сопствениците и планерите, доволно е да го погледнеме предложениот ДУП за да воочиме кој вистински профитира од неговиот дизајн. Зградите се димензионирани за максимално искористување на земјиштето, а јавниот простор е сведен на мини коридори помеѓу објектите каде што едвај може да се протне сончева светлина. Зарем вака изгледа балансот помеѓу јавниот и приватниот интерес?

Колку профит може да донесе „поволен“ ДУП? / Хипотетичка калкулација базирана на просечните цени за градба и продажба во Општина Центар

Финансирање на општините

Воопшто не е изненадувачки инвеститорите да наоѓаат начини како да заработат поголем профит од нивните градежни инвестиции. Тоа е суштината на нивниот бизнис. Главното прашање е: Зошто општините не ја вршат својата работа и не го штитат интересот на граѓаните?

Наједноставно е сето ова да се припише на претпоставките за корупцијата во државните институции и да се затвори дискусијата. Но, во овој случај, се среќаваме и со уште еден суштински проблем, а тоа е начинот на којшто се финансираат општините.

Најголем процент од буџетот на овие институции доаѓа од наплаќање на комуналии или даноци за секој квадратен метар нов изграден простор. Па така, колку повеќе катови, толку повеќе развиена површина и толку повеќе евра за општината.

Сепак, колку и да се големи овие суми, тие се далеку од доволни за покривање на високите трошоци на локалната самоуправа. Тука влегуваат платите на сите вработени, одржувањето на канцелариите, општинските згради, како и јавниот простор. Па затоа, „прибирањето комуналии“ прерасна во нормална работа за сите општини, а предимензионираните градежни парцели во спорните планови станаа нивните најголеми извори на приход.

Алатки за заштита на приватниот и на јавниот интерес

Секоја држава има подзаконски акти коишто го осигуруваат приватниот интерес во процесот на урбанистичкото планирање. Присуството на овие правила воопшто не е спорно, но поради низа околности, тие станаа вистински „џокери“ во амбицијата за приватизирање на скопскиот јавен простор.

1. Легализацијата на дивоградбите овозможи многу неприфатливи решенија да влезат во урбанистичките планови. Се градеше спротивно на плановите, а потоа за само 1 евро/м² дивите градби станаа легални.
2. Ако сопственикот поседува 30 % од една локација, а остатокот е државна сопственост, тој има право да го откупи тој дел и да го интегрира во својот градежен проект. Ова резултира во поголеми и интегрирани урбанистички целини, но и лесно приватизирање на државното земјиште.
3. Концептот на стекнато право спречува висините или намените кои биле препишани со еден ДУП да се намалат или да се променат со следниот. Ова правило ги заштитува субјектите кои веќе започнале да инвестираат според насоките на стариот план, но спречува и промена на старите бескруполозни планови коишто беа изгласани за време на претходните политички гарнитури.
4. Во случај кога градот планира проекти на приватно земјиште, се отвора процесот на експропријација, во којшто сопствениците имаат право да се спротивстават и да се пожалат во правните институции. Понекогаш ваквите недоразбирања траат предолго и целосно ја попречуваат реализацијата на урбанистичките планови.

Пример за конфликт помеѓу приватниот и јавниот интерес: објектот на  ул. Водњанска кој со години го заобиколуваме

Наспроти овие концепти, постојат сосем малку алатки коишто можат да го заштитат јавниот интерес по донесувањето на урбанистичките планови. Впрочем, така е бидејќи самите планови се вакви алатки што треба да се дизајнираат со приоритет на јавниот простор.

Професорот Коробар потенцира дека важен недостаток во постапката на носење на овие планови е учеството на јавноста. Тоа се сведува само во фазата на јавна анкета и презентација, како post festum (пост фестум) реакција која се однесува на веќе изработен план. Тогаш веќе е тешко да се инкорпорираат ставовите на жителите.

Учеството на жителите во подготовката на плановите треба да биде од самиот почеток на процесот и нивните ставови да бидат земени предвид при изработката и одобрувањето на планските програми за изработка на деталните урбанистички планови. Таквата процедура сигурно ќе доведе до намалување на потенцијалните конфликтни состојби и враќање на довербата во урбанистичкото планирање како дејност која треба да го штити јавниот интерес, вели Коробар.

Недостиг од урбанистичко-архитектонски конкурси

Во Македонија веќе одамна ја напуштивме практиката на распишување урбанистичко-архитектонски конкурси. Дури и тогаш кога ги имаше, тие беа полни со недостатоци во процесот на објавување, во транспарентноста на изборот и во презентацијата на понудените решенија.

Професорот Коробар смета дека, кога станува збор за јавни објекти и значајни јавни простори, тие одново мора да станат „норма на однесување“.

Дури и тогаш кога одредени објекти ќе бидат реализирани преку приватни инвестиции, доколку станува збор за објекти на проминентни градски локации што ја определуваат градската слика, инвеститорите треба да бидат обврзани проектот да го изберат преку урбанистичко-архитектонски конкурс, со целосно почитување на нивните програмски и функционални барања, вели Коробар.

Конкурсите ни овозможуваат да истражуваме и да пробуваме урбанистички решенија без започнување комплицирани административни процеси. Различните визии за нашиот град ја отвораат јавната дискусија и го запознаваат народот со проблематиките и можните решенија за одредени локации. Тие се редовна практика во сите високоразвиени држави, а почнуваат сѐ почесто да се користат и во нашето соседство.

Пример од соседството: проекти од конкурсот за нов мастер-план на Тирана, 2012

По донесувањето на новиот мастер-план, градот распишува и неколку интернационални архитектонски конкурси, а дел од победничките решенија веќе се во фаза на изведба

Планирање „на слепо“

Најчестото оправдување за непочитувањето на повисоките планови е дека тие не се соодветно димензионирани и не оставаат простор за вистински развој. Но дизајнирање квалитен ГУП е невозможно ако прво не се преброиме. Многу аспекти од нашето општество страдаат поради немањето попис, а се разбира, меѓу нив е и градското планирање.

Непостоењето пописни податоци и непостоењето функционален интегриран информациски систем на градот оневозможуваат планерските одлуки да се темелат врз факти. Тогаш тие се потпираат врз проценки или, уште полошо, врз претпоставки,  вели проф. Коробар.

Тој додава дека ова е клучно прашање кое мора да го решиме доколку сакаме новиот генерален урбанистички план вистински да ја подобри состојбата во градот.

Има ли можност за решавање на проблемите?

Се разбира, овие проблеми се само дел од обемната тема на небулозите во скопскиот урбанизам. Но наспроти нив, и без разлика на фактот дека градот и понатаму се развива на екстремно неквалитетен начин, мора да напоменеме неколку мали подобрувања во општата ситуација.

Најпрво, мораториумот за градба во Општината Центар е огромен чекор за воведување барем некаков ред во нејзиниот урбан развој. Тој е само привремено решение, но остава можност да се преиспитаат постоечките урбанистички планови и барем да се приспособат на ГУП.

Професорот Коробар укажува и на неколку новитети во Законот и во Правилникот за урбанистичко планирање што беа донесени оваа година. Концептот на „стекнато право“ е додефиниран и сега дозволува намалување на планираната висина доколку на каков било начин таа го нарушува јавниот интерес.

Концептот на „стекнато право“ во Член 5 од стариот Правилник за стандарди и нормативи за урбанистичко планирање / извор: www.360stepeni.mk

Концептот на „стекнато право“ во Член 122 од новиот Правилник за стандарди и нормативи за урбанистичко планирање

Дополнително, во законот е предвидена можноста за „ревитализација“ на некогашните заводи за урбанизам, со формирање јавни установи за урбанизам во единиците на локална самоуправа со седиште во поголем град, па да се надеваме дека тие ќе придонесат кон подобрување на квалитетот на плановите и, конечно, на состојбата на просторот, вели Коробар.

Град Скопје веќе ја започна процедурата и за изработка на новиот ГУП за периодот од 2022 до 2032 година. Овој план ќе има огромна улога во тоа како подоцна ќе се дизајнираат ДУП-ови, а со тоа и како ќе се развива нашиот град во иднина. Со неговото квалитетно дизајнирање имаме шанса да поправиме многу грешки од минатото, но и да спасиме неколку круцијални градски простори.

конкурс

Автор: Ноеми Чаусидис

Соработници: Љубен Трајаноски, Мартин Ефремовски, Мартина Штериова

Фотографија: Борис Јурмовски, Филип Конески

Лектура: Татјана Б. Ефтимоска

Оваа содржина е изработена за онлајн платформата „Само прашај“ на Институтот за комуникациси студии во соработка со веб-страницата „Македонска АРХитектура“ (МАРХ) во рамките на проектот „Поврзи ги точките: подобрени политики преку граѓанско учество“, финансиран од Владата на Обединетото Кралство со поддршка на Британската амбасада во Скопје. Мислењата и ставовите наведени во оваа содржина не ги одразуваат секогаш мислењата и ставовите на Британската амбасада.