МАРХ

Истражување за „ЦРВ ПАЗАР“ на Милан М. и Катарина У.

21.11.2015 • Истражување

Автори: Милан Мијалковиќ и Катарина Урбанек

Фотографии: Дарко Христов

Издадено во: Mooshammer, Helge / Mörtenböck, Peter (Hg.): Informal Market Worlds Atlas. NAi Publishers, Rotterdam 2015. S. 236-241.

Web page: www.milanmijalkovic.com

Превод од англиски: Јана Јакимовска

Во Скопје, постои изрека дека „на Црв пазар, нема што нема“. Робата за продажба се движи од половни компјутери до модерни чевли на високи потпетици, нови гуми за велосипеди, свеж зеленчук, индустриски лупачи на компири, антикварен мебел и живи црви – и сето тоа најчесто по цени за 50% пониски од кое било друго место. Црвите, по кои и се нарекува пазарот, како и сета друга роба се продава директно од багажниците на автомобилите, на расклатени маси на склопување, или директно од правливата, некогаш и каллива земја. Помеѓу овие импровизирани штандови, подвижни продавачи со колички нудат месо на скара и ладни пијалаци.

Црв Пазар се наоѓа под тврдината Кале, на само 500 метри од новиот огромен бронзен споменик на Александар Македонски на централниот Плоштад Македонија. Пазарот се простира на должина од околу еден километар на северниот брег на реката Вардар која минува низ градот и прави географска и историска меѓа. На северната страна од реката, стариот историски центар на Скопје и Турската чаршија, како и околните квартови се главно населени со припадниците на бројната албанска и на ромската заедница. Деловите на градот од јужната страна се поскоро изградени, во доцниот 19-ти и 20-ти век, и се претежно населени со Македонци. Оваа културна сегрегација датира од поодамна, и се сметала за проблематична уште во 1963-та година, кога катастрофален земјотрес го потресе Скопје и уништи 70% од градот. По катастрофата, големиот обид за реконструкција со помош на Источниот блок и Западните земји под супервизија на ОН се сметаше за можност за решавање на овие културни поделби. Според новиот план, целата структура на градот требаше да биде рационализирана, и требаше да се создаде сосема нов центар на градот. Овој градски центар требаше да стане суштината на „Скопје – отворениот град“, и да биде отворена за општество во движење.

Јапонскиот архитект Кензо Танге победи на конкурсот за урбанистички план на градскиот центар. Суштинскиот елемент на неговиот план беше „јадрото“, односно одвоена зона долж речното корито засилена со бројни јавни функции чија намена беше речната граница да ја претвори во колективен простор отворен за секој граѓанин на Скопје. Овие планови вклучуваа и рекреативен зелен простор во близина на Калето, сегашната локација на ЦрвПазар.

Меѓутоа, планот често беше менуван, и само делумно се реализираше. Во децениите по реконструкцијата, јадрото на Танге никогаш не стана обединувачка срж каква што требаше да биде, и наместо тоа остана урбана празнина. Со децении остана да биде тампон зона во поделениот град, ничиво и сечиво не-место. На овој неодреден простор се развиле многу независни и сосема неповрзани функции – и иако постојат во непосредна близина, тие никогаш не се испреплетуваат. Во најблиската околина на Црв Пазар се наоѓа полигонот на здружението на возачи, потоа гигантската Американска амбасада изградена во 2009, француски воени гробишта, неформална депонија, поранешен базен сега претворен во стриптиз-локал, Музејот на современа уметност, конструкција на диво изградена зграда, администрацијата на Царинската управа, и самата првично изградена тврдина Кале. На спротивната страна на реката, пазарот гледа кон репрезентативната зграда на Владата, скоро реновираниот стадион, уште една напуштена диво изградена зграда, и запуштениот луна парк.

„Јадрото“ на Танге се претвори во простор во кој се чини дека се’ е возможно. Не случајно токму оваа тампон зона беше одбрана како локација за гигантскиот реструктуирачки проект „Скопје 2014“, кој го презентираше популистичката конзервативна власт во 2010 година. Скоро дваесет години по распаѓањето на Југославија, овој проектпреку урбанизам и архитектура наново го измислува и афирмира македонскиот посебен, непобитен и славен идентитет. Голем број нови јавни згради (повеќето од нив проектирани во неокласичен стил), религиозни симболи и споменици кои претежно ја слават исклучиво македонската култура, се распространуваат во она што првично требаше да биде сржта на „отворениот град“, и до неодамна беше сечие не-место.

Во моментов, центарот на Скопје наликува на огромно градилиште кое се протега до југоисточниот крај на Црв пазар, каде во моментов се градат новото градско собрание и други општински згради. Овој развој му стави дефинитивен крај на непрестајниот раст на пазарот во последните години. Пред неколку децении, Црв пазар започна како збир од неколку штандови на кои се продаваше опрема за риболов, како на пример рачно направени или живи мамки. Првично лоциран на јужниот дел од Млин Балкан, пазарот подоцна се пресели пред риболовното друштво во источниот дел на Југодрво, и конечно, во доцните 80-ти години на минатиот век, се префрли на својата сегашна локација, под Калето. Рапидниот раст на пазарот во последниве години придружен со промена на робата која се нуди за продажба, беше условена од две околности. Прво, стапката на невработеност во Македонија е константно висока, и моментално изнесува 29.9 проценти што придонесува до развој на алтернативна економија и ниски цени.

Второ, разните градежни проекти придонесоа кон дислоцирање на неформалните пазари во други делови од градот. На пример, некои неформални делови од централниот Бит пазар мораа да бидат отстапени на инвеститорски проекти. Во јужниот дел од градот, со изградбата на шопинг центар и хотели се узурпираше местото на Јужниот булевар, на кое продавачите на големо доаѓаа од цела Македонија да продаваат зеленчук.

Со интеграција на дислоцираните и на новите продавачи, асортиманот на роба на Црвпазар се прошири од риболовна опрема до овошје и зеленчук, како и половна роба. Второто име на пазарот, „Канта пазар“, оддава почит на неговиот нов карактер: робата на пазарот прави комплетен круг од домот, преку визбата, кантата за ѓубре, пазарот и повторно до домот…

Црв пазар стана важно место за размена, особено помеѓу невработените и пензионерите (кои во најлош случај живеат од месечната пензија од 100 евра) од сите етнички групи. Поради неговата централна поставеност во градот, до пазарот лесно се стига пеш или со велосипед од албанските, македонските, како и ромските маала.

Од северниот брег на реката, до Црв пазар може да се стигне преку улицата Лазар Личеноски која ги поврзува двата главни булвари во подножјето на Калето, и минува покрај северозападниот крај од пазарот. Врската до јужниот брег на реката се остварува преку пешачки мост на југоисточниот крај на пазарот.

Растот на пазарот во последниве години може да се препознае и во неговата внатрешна организација. Продавачите на риболовна опрема,кои први ја нудеа својата роба на овој пазар, се позиционирани на североисточниот крај, во близина на улицата Лазар Личеноски, кадешто една паркинг рампа игра улога на бариера која оневозможува пристап до пазарот со автомобил. Оттука, пазарот се протега кон југоисток, кадешто се позиционирани продавачите на нова и половна роба, некоја специјализирана, некоја мешана. Продавачите на зеленчук на големо се позиционирани надвор од ограничената територија, на улицата. Продавачите кои влегуваат со автомобил на територијата на пазарот се приморани да платат давачка од 50 денари на автомобилското здружение кое се наоѓа на самата бариера.

Веднаш до бариерата се наоѓаат единствените перманентни архтектонски зданија на пазарот: две дрвени бараки изнајмени од автомобилското здружение кои продавачите на зеленчук ги користат како магацини. Архитектурата на самите штандови најчесто се состои од превозно средство (автомобил, велосипед, количка или рачна количка), рамна површина за презентација (багажникот или хаубата на автомобилот, масичка на склопување или пластична церада спрострена на земјата) и сонцобран. Штандовите во територијата на пазарот се организирани во два до четири неправилни редови кои ги следат патеките кои се истапкани во правливата земја. Едниствената инфраструктура е оштетената чешма за вода која е расипана и непрекинато тече. На територијата на пазарот нема тоалети ниту складови, па продавачите неретко ги оставаат нивните конструирани штандови на своето место, или пак ги кријат во грмушките. Редовното чистење на местото е во самоорганизација на продавачите, кои собираат пари за да платат некому да ги премести отпадот и непродадените работи пред бетонскиот ѕид долж пазарот, кадешто сето тоа се пали – по што повремено мора да интервенира и противпожарна единица.

Црв пазарот е активен преку целата година, со тоа што продавачите на зеленчук се цело време присутни, а продавачите на риболовна опрема се помалку присутни во текот на зимскиот период. Традиционално, рибарскиот пазар работел во петоците и саботите наутро, за да ги снабди муштериите за претстојниот викенд. Со интеграцијата на новата и половна роба, вторник се воспоставил како додатен пазарен ден, додека зеленчук се продава секој ден. Работниот ден започнува во 4 часот наутро за продавачите на зеленчук, во 5:00 за новата и половна роба, во 6:00 за риболовна опрема и трае до 9:00 (за зеленчук), 13 (за нова и половна роба) и до вечер (риболовна опрема).5 Во денови во кои пазарот не работи, таа територија останувапразна и служи како паркинг простор за стадионот кој се наоѓа во близина и отворените дискотеки од другата страна на реката. Навечер локацијата се претвора во место за интимни рандевуа, бидејќи младите Македонци вообичаено живеат со своите родители додека не стапат во брак.

Иако Црв пазар добро функционира во рамките на својата внатрешна просторна и временска, организација, сепак градската администрација го смета за проблематичен, особено по неговиот значителен пораст. Во 2006-тата година, администрацијата ја најави својата одлука да го расчисти целиот простор (официјално означен како „депонија“), и го претстави својот предлог оваа локација де се трансформира во зелена површина и место за рекреација. Ова резултираше со жолчна и организирана реакција од страна на трговците, со протести пред градското собрание. Овие планови никогаш не беа изведени, веројатно поради комбинација од повеќе фактори, како несогласувањето на мнозинството, политичките промени во рамките на администрацијата, и генералноте поместување во опшествените приоритети.

Оттогаш, официјалниот став кон пазарот стана повеќе обесхрабрувачки отколку став на недвосмислена забрана, со повремени полициски инспекции врзани со украдена роба, како иагресивно наложување на регулативи за паркирање (на пример, отстранување на автомобилите од улицата Лазар Личеноски од страна на Пајак службата). Многу позначајна закана за Црв пазар е тековната трансформација на градскиот центар. Официјалните планови сугерираат изградба на нов пат преку реката Вардар, додека државното земјиште на кое се наоѓа пазарот во моментов се приватизира. Се очекува крај реката да никне ред од осум луксузни хотели, како и катна гаража, сите во неокласичен и необарокен стил. И навистина, Министерството за транспорт и врски кое е надлежно за приватизација, веќе има продадено неколку плацови на приватни инвеститори, што го означува иманентниот крај на активностите на Црв пазар на оваа локација. Со оглед на гигантските градежни проекти во центарот на Скопје и тековната економска криза, пазарот ќе мора да најде нова, помаргинална локација.

Кусо време по завршувањето на нашето истражување за Црв пазар, пазарот беше расчистен и заклучен, во акција што траеше неколку дена. Со официјално соопштение, локалната администрација најави дека два багера, пет камиони и педесет работници расчистиле површина од 10 000 квадратни метри, и расчистиле 200 кубни метри ѓубре. После неколкудневни протести, продавачите се реорганизираа и оттогаш сите активности на пазарот се одвиваат долж ближната улица Лазар Личеноски.