МАРХ

Староградската велешка архитектура во заборав на времето

12.10.2020 • Истражување Став

Чувството на припадност е едно од клучните двигатели на суштествувањето. Кога зборуваме на тема архитектура и како таа обликовно влијае врз напластените мемории на човекот, значи зборуваме за тоа дека прво ние ги обликуваме градовите, а потоа тие нас. Тој взаемен однос е нераскинлив. Оттаму и потребата да се преземат чекори за будење. Неповратното губење на културното наследство е одразена слика на општеството.

Велес како стопански и културен центар во земјава ја доживува својата кулминација кон крајот на 18ти и почетокот на 19ти век. Тогашниот економски подем го стимулирал и развитокот на архитектурата. Во периодот на раната преродба се развива целокупното архитектонско творештво со сите свои белези. Тогаш се создаваат и специфичните велешки архитектонски белези по кои е препознатлива архитектурата во овој град и со тоа велешката куќа по своите белези се одвојува од другите градови од Македонија.

Велешката автентична архитектура е стара цели два века и претставува една од најубавите во Македонија. Кон средината на 19ти век во Велес имало многу куќи кои што со својата убавина, раскош и сјај, го разубавувале и му давале посебен изглед на градот. Многу од нив биле разрушени во војната, а само околу педесеттина од нив ја преживеале истата, но со текот на времето оваа бројка се намалувала. Во 2000 година била направена ревизија од страна на Народниот музеј во Велес и било утврдено дека останале само девет. Прашањето е, колку од нив се останати 20 години подоцна?

За жал, последниов период бевме сведоци на губењето на оваа стара автентична велешка архитектура. Оставени во заборав на времето и во дланките на негрижата, да бидат ранливи на околностите.

Кон крајот на минатата година во пожар целосно е уништена куќата на Паунови, една од куќите во комплексот таканаречен Варналиите, кој датира уште од 1886 година. Пред осум години во месноста Дворови изгоре куќата на Габерови, а пред неколку месеци под влијание на временските околности во пороен дожд настрадаа уште неколку куќи во централното градско подрачје на Велес, во старото јадро, на улицата „Климент Охридски“. Улицата „Климент Охридски“ која носи свој посебен живот со себе, претставува огромен потенцијал за да стане туристичка улица наместо да биде улица со руини и голема опасност за жителите и минувачите, бидејќи се наоѓа близу до другите препознатливи куќи како што се куќата на Кочо Рацин, куќата на Јордан Хаџи Константинов – Џинот, куќата на Васил Главинов, куќата на Касапови, а во близина се наоѓа и добро познатата црква „Св. Пантелејмон“ дело на Андреја Дамјанов.

Понатаму прашањето е, зошто сите овие години Велес не доби конзерваторски центар за да се има соодветен пристап кон ова културно наследство? МАРХ писмено ќе се обрати до НУ Конзерваторски центар – Скопје на кое би можеле да добиеме одговор на некои од нашите прашања.

Ова културно наследство неповратно исчезнува од силуетата на градот. Локалната власт, Управата за заштита на културно наследство, Националниот конзерваторски центар и Министерството за култура се уште немаат стратегија за реставрација или реконструкција на овие велешки куќи. Дозволивме налогот за итно рушење на куќите да биде единствена стратегија за “решавање“ на овој децениски проблем.

Односот кон градот и кон културното наследство очигледно е нефункционален. Не е доволно истите да се само заштитени со закон, доколку не се презема никаков чекор понатаму. Дел од куќите никогаш не биле прогласени за споменици на културата. Неодамна Управата за заштита на културно наследство преку писмено известување потврди дека по детален увид во расположлива документација, истите куќи не претставуваат заштитено добро. Решение за заштита постои само во список на евидентирани објекти на подрачјето на град Велес изготвен од НУ Национален конзерваторски центар Скопје. Овој список е со објекти кои имаат карактеристики да еволуираат во заштитени добра, но од различни причини актот за заштита на одредени објекти никогаш не е донесен. Велешкиот Народен музеј како институција нема надлежност над архитектонското културно наследство, за тоа е надлежен Националниот конзерваторски центар во Скопје. Па така, овој белег и оваа стара автентична велешка архитектура се уште се наоѓа заглавена во лавиринтите на неефикасната и незаинтересираната бирократија за која очигледно е дека времето стои.  Важно е да се потенцира дека нов ДУП не е направен и доколку не се донесе нов Детален урбанистички план тогаш не постои можност за било каква интервенција врз куќите.

Последна интервенција во градот на старата велешка архитектура била пред околу петнасеттина години кога се реконструирала куќата на Касапови (куќата што лебди). Оттогаш до ден денес не е превземен никаков чекор кон реновирање на истата или реконструкција на друга куќа.

Треба да се преиспита законската регулатива и јасно да се посочи што е чија надлежност прифаќајќи ја одговорноста без да се префрла од една наспроти друга институција. Куќите треба да бидат дел од програмите за преземање на активности и со соодветна проектна документација и да се пристапи кон нивна конзервација. На тоа треба да претходат соодветни истражувања.

Развојот на општеството и тежнеењето кон современото унапредување не значи дека се што било треба да се остави во заборавот на времето. Напротив тоа треба да претставува олеснителна околност и алатка како соодветно да се однесуваме со минатото, со културното наследство. Препознавањето на вистинските квалитети треба да претставуваат појдовна основа кон понатамошниот развој и создавање сегашност базирана на есенцијални вредности. Староградската архитектура зборува за едно поинакво време, време кое неизбежно ни претходи на денешницата, време кое со себе носи поинакви мемории за градот. Тие мемории се дел од нас.

На крај, според чартерот на (ИКОМОС 2002)*, Културното наследство е израз на начините на живеење што ги развива заедницата и се пренесува од генерација на генерација.